Terapia pijawką lekarską

Hirudoterapia to terapia pijawką lekarską, która powróciła do współczesnej medycyny aż po 120 latach nieobecności i stała się jedna z najmodniejszych terapii alternatywnych. Przystawianie pijawek to nie leczenie za pomocą krwioupustów (jak niestety wydaje się większości ludzi), lecz podawanie podskórnie i do układu naczyniowego produkowanych przez pijawkę w gruczołach ślinowych aktywnych biologicznie związków tzw. hirudozwiązków, których liczba przekracza 100. Jak dotąd odkrytych i opisanych jest jedynie 60 z nich ! Medycyna konwencjonalna nie akceptuje przystawiania pijawek na wszystkie choroby. Hirudoterapia w oddziałach szpitalnych ograniczona została do zastosowania w wybranych schorzeniach chirurgii urazowej, naczyniowej, ortopedii, chirurgii ręki i chirurgii plastycznej. Inne zastosowania wybiegają poza ramy lecznictwa szpitalnego i pozostają w rękach hirudoterapeutów. Wiedza i umiejętność doboru wskazań w hirudoterapii warunkuje jej sukces. Bezmyślne terapie mogą grozić poważnymi powikłaniami. Należy, więc leczyć się tam gdzie doświadczenie wieloletnie oraz wiedza gwarantują skuteczność terapii, a nie u przypadkowych terapeutów. Liczba chorób, w których terapia pijawkowa może pomóc jest ogromna. Największą grupę schorzeń stanowią zmiany zwyrodnieniowe stawów i kości oraz choroby naczyniowe. Hirudoterapia znalazła też zastosowanie w wybranych schorzeniach: ginekologicznych, okulistycznych, neurologicznych, stomatologicznych, dermatologicznych i w leczeniu niektórych schorzeń chorób wewnętrznych. 

Terapia pijawką lekarską jest zarejestrowaną międzynarodową procedurą medyczną w spisie procedur medycznych ICD-9 pod numerem 99.991 i nie ma nic wspólnego z lataniem na miotle, paleniem na stosie ani innymi szarlatańskim metodami ! :)

pijawki lekarskie

Charakterystyka ogólna pijawek

Pijawki używane w hirudoterapii poznano bardzo wcześnie, bo już w starożytności, ale  ich klasyfikacji dokonano znacznie później.  Najczęściej wykorzystywana dziś do terapii Hirudo verbana (Carena, 1820). 

Rodzaj Hirudo należy do rodziny pijawek właściwych Hirudinea. Są to wysoko wyspecjalizowane siodełkowce. Posiadają wtórną jamę ciała o charakterystycznej kanałowo-zatokowej budowie. Wtórna segmentacja ciała zanikła. Na obu krańcach ciała znajdują się przyssawki. Ciało jest podłużne, walcowate, bez przydatków i szczecin. U pijawek występuje stała liczba segmentów ciała. Segmenty nie pokrywają się z liczbą pierścieni zewnętrznych. Wszystkie pijawki posiadają siodełko. Zwierzęta te są protandrycznymi hermafrodytami o krzyżowym zapłodnieniu. Niektóre pijawki żywią się płynami ustrojowymi swoich żywicieli, lecz ich duża część to wolno żyjące drapieżniki i padlinożercy. Znakomita większość zamieszkuje środowisko wodne. Głównie są to gatunki słodkowodne, choć znane są również gatunki morskie Piscicolidaeoraz lądowe. W Polsce stwierdzono występowanie 29 gatunków. Występują na wszystkich kontynentach za wyjątkiem Antarktydy. Są amfibiotami mogącymi żywić się krwią kręgowców. Mają dobrze umięśnione szczęki opatrzone w chitynowe zęby.

Jak działają i leczą pijawki ?

Wydzieliny z gruczołów ślinowych pijawek lekarskich a także innych pijawek krwiopijnych w wyniku przystosowania do właściwego trybu odżywiania wytworzyły odpowiednie substancje w swoich gruczołach ślinowych, które umożliwiają łatwiejsze przyjmowanie pokarmu oraz jego przechowywanie w ciele pijawki. 

Do XIX wieku nie znano substancji wydzielanych i produkowanych przez pijawki. Obserwowano jedynie wydłużony czas krwawienia z ran po przyłożeniu pijawki, a także efekty lecznicze tych terapii. Nikt wtedy nie domyślał się, że ma to jakiś związek z substancjami, które posiada pijawka w swoich gruczołach ślinowych. Efekty lecznicze przypisywano upuszczaniu krwi, a nie działaniu skomplikowanych biochemicznie substancji. Pijawka po przyssaniu się do żywiciela wytwarza w przedniej przyssawce i gardzieli rodzaj pompy podciśnieniowej. Chitynowe zęby umieszczone na trzech szczekach rozpoczynają nacięcie skóry gospodarza w trójramiennym kształcie. W trakcie zagłębiania szczęk w skórze z zakończeń gruczołów ślinowych umiejscowionych w szczękach wydzielane są substancje do ciała żywiciela. Aby umożliwić im maksymalne wnikanie w głąb tkanek początkowo wydzielany jest enzym hialuronidaza oraz czynnik rozszerzający naczynia, który najprawdopodobniej działa na układ nerwowy przywspółczulny w ścianie naczyń powodując ich rozszerzenie, a także substancje znieczulające. Następnie wydzielane są antykoagulanty blokujące układ krzepnięcia krwi i wytwarzany przez bakterie antybiotyk i inne substancje zapobiegające rozkładowi krwi w jelicie pijawki. Wszystkie wyżej wymienione mechanizmy hirudozwiązków maja umożliwić pijawce bezpieczne pobieranie pokarmu w jak najkrótszym czasie i przygotowuje ją do przechowania na okres kilku miesięcy nawet do dwóch lat.

WAŻNIEJSZE ZWIĄZKI, KTÓRE POSIADA PIJAWKA W SWOJEJ ŚLINIE:

Hirudyna




substancja białkowa, która zapobiega krzepnięciu krwi. Hirudyna jest inhibitorem trombin. Jej bardzo aktywne działanie uzyskiwane jest dzięki współdziałaniu z innymi wydzielinami gruczołów ślinowych pijawki, między innymi z hementyną, hementeryną oraz antystatyną. Pijawki produkują także PSEUDOHIRUDYNĘ, która zbudowana jest tylko z 45 aminokwasów i nie ma właściwości antykoagulacyjnych (Baskova i Cherkesova 1980), a także HIRUDYNĘ-PA zbudowaną z 66 aminokwasów i masie cząsteczkowej 7026 oraz HIRUDYNĘ VARIANT-2 PREKURSOR o 72 aminokwasach i masie cząsteczkowej 7571. Aktywność hirudyny mierzona jest w jednostkach międzynarodowych NIH (National Institute of Health) jako funkcja jej działania antytrombinowego, wyrażonego w jednostkach At-U. Jedna jednostka antytrombinowa (At-U) odpowiada 0,1 mikrograma czystej hirudyny. Każda dorosła pijawka Hirudo medicinalis zawiera w sobie około 285 At-U hirudyny (Markwardt 1967), jednak jej ilość zależy od czasu, jaki upłynął od ostatniego karmienia pijawki i największą koncentrację osiąga w 150 dniu (Zapkuvene i Sinyavichene 1976). Badania in vivo nie wykazały żadnych działań ubocznych czystej hirudyny (Markwardt 1958, 1963; Markwardt, Hauptmann, Nowak, Klesson i Walsmann 1982). Zastrzyki dożylne z 20 mg czystej hirudyny na 1 kg masy ciała królików, nie wykazywały jakiejkolwiek toksyczności, a białe myszy przeżywały zastrzyki śródotrzewnowe czystej hirudyny w dawce 1 g/kg masy ciała. Hirudyna dość szybko znika z krwi i jest wydalana przez nerki (70-80 procent po jednej godzinie). U osób z niektórymi chorobami krwi, hirudyna jest o wiele lepszym antykoagulantem (w dawce 1000 At-U/na kg masy ciała przez godzinę), niż powszechnie używany w medycynie wielocukier - heparyna, czy otrzymywana z koniczyny dikumaryna. Dotyczy to szczególnie braku lub niskiego poziomu antytrombiny III we krwi i powstających skrzepów śródnaczyniowych, niewydolności nerek, wstrząsów septycznych lub różnych specyficznych przypadków dziedzicznych. 




BDELINA




jest inhibitorem protez takich jak trypsyna, chymotrypsyna i plazmina, które są czynnikami stanów zapalnych i ich rozprzestrzeniania się w tkankach. Występuje przynajmniej w dwóch odmianach jako bdelina A i bdelina B. Zbudowana jest z 45 aminokwasów i posiada bardzo duże powinowactwo do produkowanego w trzustce ssaków inhibitora trypsyny. Interesującym jest fakt, że bdelina i hirudyna mają dokładnie przeciwne właściwości na proces krzepnięcia krwi. Występuje ona we wszystkich odcinkach ciała pijawki oraz w jej gruczołach ślinowych, ale największą koncentrację osiąga w strefach ciała i organach związanych z reprodukcją. 




HIRUSTAZYNA




jest kolejnym zidentyfikowanym niedawno antykoagulantem produkowanym przez Hirudo medicinalis. Należy do związków organicznych zaliczanych do rodziny antystazyn.. Jest inhibitorem sieci kalikreinowych, trypsyny, chymotrypsyny i katepsyny G. Zbudowana jest z 55 aminokwasów a jej masa cząsteczkowa wynosi 5878. 




GILANTYNA




wyizolowana zastała z gruczołów ślinowych pijawki Haementeria ghilianii. Jest białkiem zawierającym duże ilości siarki. Działa jako antykoagulant i silny lek antyprzerzutowy. Jest bardzo aktywnym inhibitorem czynnika Xa. Należy do grupy antystazyn. Zbudowana jest ze 119 aminokwasów, a jej masa cząsteczkowa wynosi 13317. 




APYRAZA




jest potężnym enzymem upłynniającym krew (zmniejszającym jej lepkość). 




EGLINA




jest silnym środkiem przeciwzapalnym (inhibitorem czynników stanów zapalnych) oraz bardzo aktywnym antyutleniaczem. Jest potężnym inhibitorem proteaz takich jak elastaza i katepsin G, uwalnianych przez ludzkie różno-postaciowo-jądrowe granulocyty, co pozwala natychmiast lokalizować urazy oraz pooperacyjne stany zapalne i je skutecznie blokować. Egliny rozkładają także chymotrypsynę i subtylizynę - proteazy produkowane przez bakterię Bacillus subtilis. Występuje kilka odmian eglin produkowanych przez pijawki. Najlepiej poznaną jest eglina C, która ma masę cząsteczkową 8100 i składa się z 70 aminokwasów i jest dość podobna do inhibitora trypsyny i chymotrypsyny ziemniaka oraz jęczmienia (przynajmniej 27 identycznych aminokwasów). Egliny są związkami bardzo trwałymi. W badaniach wykazano ich skuteczność w leczeniu niektórych tików nerwowych oraz wrzodów śródbłonka jelit i nieswoistego rozkładu białek związanych z posocznicą. (Von Bary 1979; Seemiiller 1979). 




HEMENTYNA




jest fibrynogeolitycznym enzymem zdolnym zapobiegać krzepnięciu krwi oraz rozkładać (inkoagulować) utworzone już zakrzepy.. Jest produkowana w dużych ilościach przez oba gruczoły ślinowe pijawki Haementeria ghilianii, przy czym mechanizm jej działania jest całkiem inny niż antytrombinowe działanie hirudyny produkowanej przez Hirudo medicinalis. Hementyna degraduje fibrynogen i włóknik w krwi i jest niepodobna do żadnego innego antykoagulanta produkowanego przez zwierzęta wysysające krew. Hementyna jest szczególnie interesująca w lecznictwie medycznym, ponieważ jest nieczuła na obecny we krwi naturalny enzym rozkładający białka. Masa cząsteczkowa hementyny wynosi 120.000. W temperaturze pokojowej jest trwała przez wiele godzin i traci swoje właściwości w temperaturze 60°C działającej przez 15 minut lub w kontakcie ze związkami chelatującymi. Z obu gruczołów ślinowych pijawki Haementeria ghilianii można wyekstrahować do 4,5 mg białka, z którego 2,8 % to hementyna. Jedna pijawka zawiera hementynę zdolną inkoagulować do 300 ml krwi. Nie ustalono dotychczas w sposób jednoznaczny, czy Hirudo medicinalis także produkuje istotne ilości hementyny. 




DESTABILAZA




jest fermentem charakteryzującym się silnym działaniem przeciwagregacyjnym powodującym rozkładanie zakrzepłej krwi, co otwiera nowe drogi i możliwości dla hirudoterapii. Destabilaza zawiera także unikalną substancję niskocząsteczkową PROSTAGLANDYNĘ (podobną do PROSTACYCLINY). Utrzymuje ona w dobrym stanie (regeneruje) naczynia krwionośne, przewód pokarmowy oraz reguluje poziom cukru we krwi. Najbardziej tajemniczym w działaniu prostaglandyny jest "samoregulacja" ciśnienia krwi. Jeśli jest ono za niskie zostaje podwyższone, jeśli natomiast jest zbyt wysokie zostaje automatycznie obniżone do stanu optymalnego. Nie jest jeszcze w sposób ostateczny wyjaśniony mechanizm tego działania i jest on przedmiotem usilnych dociekań naukowych. 




HIALURONIDAZA




jest substancją o podwójnym działaniu. Jest silnym antybiotykiem oraz czynnikiem umożliwiającym szybkie przenikanie przez błony komórkowe, sąsiadujących ze sobą komórek i tkanek ciała. Świadomość istnienia substancji o takim działaniu miał Heidenhain już w 1891, ale dopiero późniejszy laureat Nagrody Nobla, Claude (1937, 1940) przyjrzał się bliżej temu zjawisku i odkrył silne działanie rozszerzające i rozpulchniające wyciągów z pijawek, na tkanki ciała i skórę. Silne właściwości antybiotyczne tego enzymu demonstrował także już w 1941 roku Hist, ale jego doniesienia dość długo nie cieszyły się uznaniem w świecie ówczesnej medycyny. Ciekawą właściwością tego enzymu jest rozpuszczanie związków wielocukrowych, tworzących ścianki przetrwalników wielu mikroorganizmów. W doświadczeniach swych, Hist leczył hialuronidazą z powodzeniem, zakażenia otrzewnej u myszy i świnek morskich, natomiast Bagdasarova już w 1969 roku skutecznie leczyła nią jaskrę u ludzi. Masa cząsteczkowa czystej hialuronidazy wynosi 28500. W skrajnych warunkach pH i w temperaturze 50°C enzym ten aktywny jest przez jedną godzinę. Najdłużej działa w 38°C i przy pH 5.5. 




LIPAZY i ESTERAZY




to substancje powodujące rozkład tłuszczy. 







SUBSTANCJE ZNIECZULAJĄCE




niezidentyfikowane bliżej, silne czynniki przeciwbólowe. Przypuszcza się, że działanie przeciwbólowe tych substancji wynika z dużej atrakcyjności dla ludzkiego mózgu NEUROPEPTYDÓW produkowanych przez pijawkę. Neuropeptydy te zawierają ENDORFINY znane powszechnie jako HORMONY SZCZĘŚCIA. Poza efektami przeciwbólowymi endorfiny te powodują: - likwidację uczucia niepokoju i euforii oraz uspokojenie - usuwają psychiczne oraz fizyczne uzależnienia, zwiększają tolerancję, likwidują złe samopoczucie, depresję oddechową, nudności, depresję i inne symptomy obserwowane u osób uzależnionych od narkotyków i alkoholu. Wszystkie pijawki produkują jakieś substancje przeciwbólowe za wyjątkiem uzbrojonych w żądło pijawek Haemadipsa picta z deszczowych lasów Borneo oraz Haemadipsa ornata zasiedlającej pnącza w buszach Indii, których ukłucia są bardzo bolesne (Moore 1927, 1929; Tracz 1982). 




ANTYELASTAZA




ogranicza działania elastaz, to jest fermentów, które degradują skórną elastynę. 




SUBSTANCJA ROZSZERZAJĄCA NACZYNIA KRWIONOŚNE




bardzo podobny do histaminy bliżej nie zidentyfikowany jeszcze związek organiczny. Jako pierwszy fakt rozszerzania naczyń krwionośnych pod wpływem wydzieliny gruczołów ślinowych pijawki Hirudo medicinalis wyjaśnił i opisał w 1939 roku Lindemann. Było to potwierdzeniem wcześniejszych obserwacji (Magnus 1928), że wokół ugryzienia przez pijawkę następuje powiększanie się naczyń włosowatych. 




NEUROTRANSMITERY




związki biochemiczne regulujące przepływy impulsów elektrycznych w komórkach nerwowych. Należą do nich dopanina, serotonina, acetylocholina, oraz enkepfalina. Mają one duży wpływ na ograniczenia w odczuwaniu bólu oraz zmiany w zachowaniu polegające na uwolnieniu od niepokoju, bądź depresji, wywoływaniu snu a także potężnych emocjonalnych i czuciowych doświadczeń, ale bez behawioralnego pobudzenia, psychozy lub obłędu powodowanego przez narkotyki typu LSD czy amfetaminę. Ponadto serotonina ma wpływ na utrzymanie właściwej temperatury ciała oraz na postrzeganie czuciowe. Odkryto także, że choroby psychiczne, głównie schizofrenia mogą być spowodowane anomaliami w transmisji serotoniny pomiędzy neuronami. 




ANTYBIOTYK CHLOROMYCETYNA




posiada bardzo silne działanie przeciwbakteryjne. Jest on produkowany przez żyjącą w symbiozie z pijawką lekarską specyficzną bakterię. Dotychczas uważano, że bakteria ta to Aeromonas hydrophila (= Pseudomonas hirudinis). Pod tą nazwą jest ona jeszcze opisywana w literaturze oraz wielu publikacjach. W rzeczywistości po zastosowaniu najnowszych szczegółowych badań genetycznych (testy biochemiczne i sekwencjonowanie 16S rRNA) wykazano, że mikroorganizm ten to bakteria Aeromonas veronii biovar sobria. Taką samą bakterię znaleziono w przewodzie pokarmowym żywiących się krwią nietoperzy wampirów Desmodus rotundus zamieszkujących Amerykę Południową. Antybiotyk ten okazał się bardzo skuteczny przy leczeniu wrzodów (Catterina 1897; Miihling 1899; Weiler 1949), powracającej gorączki (Weiler 1949), tężca, zapalenia opon mózgowych, zakażenia bakterią streptococcal (Steffen-hagen i Andrejew 1911; Hirst 1941; Weiler 1949 i inni), różycy świń, tularaemii (Weiler 1949) oraz zakażeniom Staphylococcus aureus (Weiler 1949). Kultura bakteryjna Aeromonas veronii biovar sobria in vitro zabija prądki gruźlicy (Schweizer 1936), likwiduje dezynterię oraz chroni przed błonicą i innymi chorobami (Busing 1953).

 


SUBSTANCJE ANTYNOWOTWOROWE




w doświadczeniach naukowych prowadzonych na myszach z wszczepionym laboratoryjnie nowotworem mięsaka T 241, uzyskano wstrzymanie rozwoju guzów nowotworowych, a także ich cofanie się po zastosowaniu ekstraktu z gruczołów ślinowych pijawki Haementeria ghilianii. To, że pijawki mogą mieć antynowotworowe właściwości zasugerowali po raz pierwszy Loeb i Fleisher jeszcze w 1913 roku, relacjonując swoje obserwacje z cofającymi się nowotworami u myszy po zastosowaniu ekstraktów z pijawek. Doniesienia te zostały jednak zbagatelizowane, a potem zapomniane. Dotychczas nie została rozpoznana substancja lub substancje o tych niezwykle ciekawych właściwościach.




Pijawka produkuje ponad 200 aktywnych substancji leczniczych dlaczego więc mielibyśmy nie wykorzystywać siły natury w leczeniu różnych schorzeń ? Dlaczego mamy się faszerować po każdej wizycie u lekarza antybiotykami i chemią ? Przecież zdajemy sobie sprawę, że w bardzo wielu przypadkach są one zupełnie zbędne. 

Wyróżniamy kila etapów działania substancji gruczołów ślinowych:

• Znieczulenie miejsca w którym nastąpiło nacięcie skóry, aby nie doprowadzić do drażnienia skóry żywiciela , który mógłby pijawkę zrzucić z powierzchni skóry lub ja zgnieść
• Wpuszczenie do krwioobiegu żywiciela substancji o działaniu neurotropowym , uspokajającym, euforycznym, by zwierzę nie oddaliło się zbyt daleko od naturalnego rezerwuaru pijawki i nie wykonywało zbyt gwałtownych ruchów utrudniających pozyskiwanie przez nią pokarmu
• Następnie wydzielany enzym hialuronidaza ma zwiększyć w czasie penetrację w głąb tkanek pozostałych substancji gruczołów ślinowych
• Substancje rozszerzające naczynia krwionośne przede wszystkim kapilarne ( np histamina). Rozszerzenie naczyń powoduje zwiększony napływ krwi w okolice przyssania pijawki.
• Następnie antykoagulanty blokujące układ krzepnięcia w celu zapobieżenia powstawaniu zakrzepów, które mogłyby zmniejszyć zarówno  ilość pobieranej jak i utrudnić jej transport od gardzieli po kieszonki jelitowe.
• Substancje fibrynolityczne. Występujące zmiennie ilościowo i jakościowo w różnych gatunkach pijawek lekarskich. Ich rola polega na rozbijaniu i rozpuszczaniu istniejących i powstających skrzepów
• Modulatory układu fibrynogenezy (np. Calina) w celu wydłużenia blokady układu krzepnięcia w przypadku gdyby proces pobierania pokarmu wydłużyłby się z różnych przyczyn, a wstępnie wpuszczone antykoagulanty(np. hirudyna) przestałyby już działać.
• Substancje zmieniające napięcie włókien tkanki łącznej (np. elastaza, kolagenaza). Związki te maja obniżyć napięcie tkanek i spowodować lepsze ich ukrwienie, a co za tym idzie zwiększony napływ krwi w miejsce ich działania.