Tajemnice hirudoterapii, czyli terapia pijawkami.
Streszczenie
Hirudoterapia to naturalna metoda leczenia różnorodnych dolegliwości
zdrowotnych przy użyciu pijawek. Pijawka poprzez regulację układu krążenia
człowieka skutecznie leczy bądź wspomaga leczenie wielu chorób takich jak
choroby układu sercowo-naczyniowego, endokrynologicznego, pokarmowego,
moczowo-płciowego, oddechowego, kostno-stawowego, choroby dermatologiczne bądź
neurologiczne.
Słowa kluczowe: hirudoterapia, leczenie pijawkami, pijawki, medycyna
Wstęp
Hirudoterapia to stara, sprawdzona i nieszkodliwa metod leczenia pijawkami
przeżywająca obecnie w świecie renesans. Znana jest ludzkości już od
dawna, jednakże od niedawna hirudoterapia wraca do łask i jest uważana za
alternatywną metodą leczenia dolegliwości i schorzeń.
Pijawki wykorzystywane są do leczenia już od czasów starożytnych. Pisano
o nich na egipskich hieroglifach, w Biblii, w dziełach
starożytnych rzymskich i greckich medyków. Intensywny rozwój medycyny
w XX wieku stał się przyczyną ograniczenia stosowania tych organizmów,
jednakże wyizolowanie hirudyny z gruczołów śluzowych pijawek, jak również
innych cennych związków, spowodowało ponowne zainteresowanie tą starą metodą
terapii [14 , 20].
Dlaczego pijawki?
W hirudoterapii stosowane są pijawki pochodzące wyłącznie z hodowli
laboratoryjnej oraz posiadające świadectwo pochodzenia. Wykorzystywane są
wszystkie pijawki z gatunku Hirudo medicinalis: pijawka lekarska lecznicza
(Hirudo medicinalis medicinalis), pijawka lekarska apteczna (Hirudo medicinalis
officinalis) oraz pijawka lekarska orientalna (Hirudo medicinalis orientalis)
[1]. Pijawka przywiera do ciała swojej ofiary za pomocą otworu gębowego
wyposażonego w przyssawki i trzy promieniście ułożone szczeki. Każda
szczęka posiada 80-90 małych chitynowych zębów. Nakłucie skóry ma kształt
trzech promieniście rozchodzących się linii. Pijawka po nakłuciu pobiera krew
z żywiciela. Z ciała osoby ukąszonej potrafi wyssać ilość krwi
odpowiadającą jej dziesięciokrotnej masie [16]. Jednocześnie z jej
gruczołów ślinowych do krwioobiegu człowieka uwalniane są liczne substancje
lecznicze. Po zabiegu muszą zostać zniszczone zgodnie z obowiązującymi
przepisami, gdyż zabronione jest stosowanie tych samych pijawek różnym osobom
[12].
Skład wydzieliny gruczołów ślinowych pijawki
W skład wydzieliny gruczołów ślinowych pijawki lekarskiej zalicza się:
• inhibitory krzepnięcia krwi:
- hirudyna,
- inhibitory transglutaminaz osoczowych I i II – czynniki stabilizujące
fibrynę,
- antystazyna [11];
• inhibitory agregacji płytek krwi:
- apyraza [13],
- kalina [16],
- saratyna,
- destabilaza [6];
• hementyna [7] i hementeryna o działaniu
fibrynolitycznym [10];
• PC-LS – czynnik przeciwpłytkowy oraz regulujący ciśnienie
tętnicze krwi [22];
• esteraza cholesterolowa i triglicerydaza
odpowiedzialne za rozkład triglicerydów
i cholesterolu [24];
• inhibitory proteinaz o działaniu przeciwzapalnym:
- hirustaza,
- bdeliny,
- egliny [5];
• neuroprzekaźniki:
- dopamina,
- acetylocholina,
- serotonina,
- histamina;
• endorfiny [6];
• inhibitory wzrostu mikroorganizmów:
- kolagenoza [15],
- chloromycetyna,
- hialuronidaza [18];
• steroidy:
- kortyzol,
- progesteron,
- estradiol,
- testosteron,
- dehydroepiandrosterol;
• antyelastaza odpowiedzialna za rozkład elastazy [6].
Terapeutyczny efekt działania substancji aktywnych wydzieliny ślinowej pijawek
lekarskich
Hirudoterapia nie stanowi panaceum na wszystkie choroby, jednakże skutecznie
leczy bądź wspomaga leczenie wielu schorzeń układu sercowo-naczyniowego,
krwiaki i zakrzepy, nadciśnienie niedociśnienie, choroby i bóle
serca, zakrzepowe zapalenie żył, chorobę niedokrwienną, wysoki cholesterol,
choroby skóry, hemoroidy, rwę kulszową, żylaki, trudno gojące się rany, obrzęki
powypadkowe, choroby płuc i oskrzeli, choroby przewodu pokarmowego, choroby
wątroby, wrzody żołądka i dwunastnicy, alergie, procesy starzenia, choroby
kobiece, bezpłodność, prostatę, impotencję, zapalenie korzonków nerwowych,
udary, bóle stawów, choroby nerek, bóle kręgosłupa, agresję, histerię, nerwice,
depresję, a nawet niektóre nowotwory.
Choroby układu sercowo-naczyniowego
Ze względu na przeciwzakrzepowe, fibrynolityczne i przeciwagregacyjne
działanie składników pochodzących z wydzieliny ślinowej Hirudo
medicinalis, pijawki te są przykładane pacjentom z chorobami
zakrzepowo-zatorowymi, z nadciśnieniem, z miażdżycą oraz osobą po
zabiegach plastyczny, w szczególności po replantacjach.
Choroby zakrzepowo-zatorowe
Hirudyna jest głównym związkiem przeciwzakrzepowym wydzielanym przez pijawki.
Jest ona silnym inhibitorem trombiny [21]. Wykazano, iż jest to substancja
efektywniejsza w zapobieganiu udarom i zawałom niż kwas
acetylosalicylowy czy też heparyna [1]. Natomiast antykoagulanty zawarte
w wydzielinie ślinowej pijawek ograniczają powstawanie zakrzepów [15].
Badania in vivo przeprowadzone na szczurach, królikach oraz psach wykazały, iż
jest ona lekiem nie tylko dobrze tolerowanym, ale również charakteryzującym się
niską toksycznością [19]. Istotną rolę w leczeniu chorób
zakrzepowo-zatorowych odgrywają substancje przeciwagregacyjne, takie jak
apyraza. Jest to substancja zaliczana do niespecyficznych inhibitorów agregacji
trombocytów, która zmniejsza agregację płytek krwi poprzez hamowanie
wydzielania trifosforanu adenozyny (ATP) [13]. Ponadto wydzielane przez Hirudo
medicinalis białka, takie jak kalina i saratyna, hamują adhezję
trombocytów do kolagenu za pośrednictwem czynnika von Willebranda, co zapobiega
agregacji płytek krwi [16]. Z kolei destabilaza, hamuje agregacje
trombocytów indukowaną przez kolagen oraz czynnik aktywacji płytek (PAF).
Powoduje również inhibicję cyklazy adenylowej oraz zmniejsza produkcję
cyklicznego adenozynomonofosforanu (cAMP), przez co ogranicza agregację
trombocytów [4]. W wydzielinie gruczołów śluzowych pijawek wykryto również
substancje fibrynolityczne, takie jak hementeryna i hementyna. Hementeryna
odpowiedzialna jest za aktywację plazminogenu do plazminy. Dzięki swoim
właściwościom rozpuszcza ona zakrzepy oraz udrażnia naczynia. Jednocześnie
substancja ta jest nieczuła na obecny we krwi naturalny enzym rozkładający
białka [10]. Z kolei hementyna jest proteinazą rozpuszczającą fibrynę
i rozkładającą fibrynogen na fragmenty peptydowe [7].
Miażdżyca
Badania kliniczne wykazują korzystny wpływ hirudoterapii na poziom stężenia
lipidów. U pacjentów poddanych leczeniu pijawkami zaobserwowano normalizację
poziomu całkowitego cholesterolu (TCI), triglicerydów (TG) oraz zmniejszenie
LDL [5]. Związane jest to z wydzielaniem przez Hirudo medicinalis esterazy
cholesterolowej i lipazy (triglicerydazy), odpowiedzialnej za rozkład
triglicerydów. W badaniach potwierdzono również przeciwmiażdżycowe
oddziaływanie saratyn, poprzez ich działanie przeciwtrombinowe podczas
formowania się płytki miażdżycowej [3].
Nadciśnienie tętnicze
PC-LS jest najważniejszym czynnikiem w wydzielinie ślinowej pijawek, który
odpowiedzialny jest za regulacje ciśnienia. Jest to substancja
niskocząsteczkowa związana łańcuchem polipeptydowym z destabilazą. Jej
właściwości są podobne do prostacykliny. Badania przeprowadzone na szczurach
wykazały, iż substancja ta powoduje wydzielanie tkankowego aktywatora
plazminogenu (t-PA). PC-LS jest typowym regulatorem ciśnienia tętniczego krwi,
obniża ciśnienie za wysokie, a zbyt niskie podwyższa [22]. Ponadto
histamina obecna w wydzielinie ślinowej pijawek uczestniczy
w obniżeniu ciśnienia tętniczego poprzez rozszerzenia naczyń krwionośnych
[6].
Zabiegi chirurgiczne i replantacje
Osoby po zabiegach chirurgicznych i replantacjach są narażone na
powikłania zakrzepowo-zatorowe. W czasie zabiegu hirudoterapii przystawia
się pijawki w miejscu replantacji kończyn, piersi, prącia czy ucha [15].
Substancje przeciwzakrzepowie, fibrynolityczne i przeciwagregacyjne
wydzielane przez te organizmy przywracają krążenie przy replantowanym
narządzie. Natomiast inne uwalniane przez nie substancje, takie jak bdeliny
przyspieszają gojenie ran. Mechanizm ich działania jest odwrotny do wpływu
fibrynolityków, hamują bowiem plazminę. Stan zapalny często powstający po
zabiegu replantacji może zostać ograniczony poprzez bdeliny, gdyż hamują one
czynniki zapalne, jak również zmniejszają obrzęk [17].
Działanie wydzieliny gruczołów ślinowych pijawek na układ nerwowy
Od najdawniejszych czasów pijawki przykładane były w celu poprawy nastroju
i samopoczucia. Dziś wiadomo, że związane jest to z wydzielaną przez
Hirudo medicinalis endorfiną, zwaną hormonem szczęścia. Wywołuje ona nie tylko
uspokojenie i euforię, ale również działa przeciwbólowo. Stosowanie
hirudoterapii zalecane jest więc pacjentom z depresją, nerwicami, a także
w leczeniu tików nerwowych. Ponadto pijawki wydzielają neuroprzekaźniki,
takie jak histaminę, dopaminę, acetylochloinę i serotoninę, które są
niezbędne do prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego [23].
Z gruczołów ślinowych pijawek wyizolowano substancje, które pobudzają
wzrost komórek nerwowych. Badania dowiodły, że zarówno enzym proteolityczny
destabilaza, jak i inhibitory proteaz – bdelina A, bdelina B oraz egliny,
odpowiedzialne są za stymulację wzrostu komórek nerwowych w zwojach
nerwowych embrionu kurczaka. Koncentrat tych substancji powoduję wzrost
neuronów czuciowych w zwojach rdzeniowych. Chalisova i wsp. [22]
wykazali, że egliny i bdeliny, działają na układ nerwowy podobnie do
neksyny, uwalnianej przez komórki glejowe Neksyna odgrywa istotną rolę podczas
tworzenia filopodiów, niezbędnych do regeneracji włókien nerwowych [8].
Dowiedziono również, iż destabilaza, bdelina A, bdelina B oraz eglina C
spełniają podobną rolę, jak czynnik wzrostu nerwów (NGF), neurogenny czynnik
pochodzenia mózgowego (BDNF) oraz neurotrofiny 3 i 4. Badacze wnioskują,
iż prawdopodobnie inhibitor proteazy i NGF aktywują ten sam receptor.
W rozdziale chromatograficznym zaobserwowano, że destabilaza jest ściśle
połączona frakcją zawierającą niebiałkowe niskocząsteczkowe składniki. Wykrycie
w wydzielinie ślinowej pijawki czynników pobudzających wzrost komórek
nerwowych stwarza możliwość zastosowania hirudoterapii do leczenia schorzeń
neurodegeneracyjnych, takich jak dystrofia nerwowo-mięśniowa czy choroby
Parkinsona [8].
Działanie wydzieliny gruczołów ślinowych pijawek w procesie zapalnym
i terapii bólu
Z gruczołów ślinowych pijawek lekarskich wyizolowano liczne substancje
o działaniu przeciwzapalnym. Najlepiej poznaną jest eglina – silny
inhibitor czynników zapalnych, w tym proteaz, takich jak chymozyna,
α-chymotrypsyna, elastaza, subtilizyna i katepsyna G, uwalnianych przez
ludzkie granulocyty. Enzymy te biorą udział w patogenezie chorób płuc,
m.in. rozedmy płuc, oraz w zaburzeniach zakrzepowych i innych
procesach zapalnych [5]. Dlatego też hirudoterpia znalazła zastosowanie
w wspomaganiu leczenia chorób płuc i oskrzeli, w tym zapalenia
płuc z objawami niewydolności oddechowej oraz ciężkiej postaci astmy
oskrzelowej. Ponadto wydzielina ślinowa pijawek ma wpływ na zmniejszenie
poziomu mediatorów zapalnych, takich jak interleukina 2 i endoteliny [9].
Wspomniane już bdeliny, nie tyle tylko przyspieszają gojenie się ran, ale
również wykazują działanie przeciwzapalne. Wyizolowana z gruczołów
ślinowych pijawki bdelina A hamuje trypsynę, plazminę oraz akrozynę,
natomiast bdelina B wyłącznie trypsynę i plazminę. Zidentyfikowano również
hirustazynę, która należy do grupy antystazyn. Podobnie jak w przypadku
bdyliny i efliny hamuje ona trypsynę, α-chymotrypsynę i ketpsynę G.
Jest ona również inhibitorem tkankowej kalikreiny [5]. Kalikreina tkankowa
odgrywa istotną rolę w patogenezie bólu, tak więc zmniejszenie jej
stężenia ogranicza tym samym reakcję bólową. Ugryzienie przez pijawkę jest
praktycznie bezbolesne, gdyż organizmy te wydzielają endorfiny, które działają
przeciwbólowo. Badania wykazały, że hirudoterapia zmniejsza intensywność ból
w chorobie zwyrodnieniowej stawów oraz poprawia aktywność ruchową.
Hirudoterapia znalazła również zastosowanie w wielu stanach zapalnych
przebiegających z dokuczliwym bólem, takich jak choroby kręgosłupa,
reumatoidalne zapalenie stawów, bóle głowy, rwa kulszowa, zapalenie korzeni
nerwowych czy też choroba zwyrodnieniowa stawów [2]. Hirudoterapeuci zapewniają
o skuteczności przykładania pijawek również w innych chorobach
o podłożu zapalnym. W zapaleniu rogówki, tęczówki, naczyniówki,
w guzie rzekomym oka oraz wytrzeszczu obrzękowym zaleca się przykładanie
pijawki w okolicach skroni, natomiast w stanie zapalnym krtani na
szyi. Z kolei przy bólu wątroby oraz chorobach woreczka żółciowego zaleca
się stawianie pijawek w okolicach wątroby. Specjaliści zalecają
hirudoterapię w zapaleniu zatok, ostrym zapaleniu ucha środkowego oraz
w zapaleniu przyzębia (paradontozie) [1].
Działanie wydzieliny gruczołów ślinowych pijawek w schorzeniach układu
moczowo-płciowego
Hirudoterapeuci wskazują na skuteczność przystawiania pijawek lekarskich
w chorobach kobiecych, takich jak stany zapalne pochwy, przydatków, błony
śluzowej macicy, ropniaki jajników i jajowodów, torbielowatość jajników
oraz nadżerki szyjki macicy. Pijawki przykładane są wówczas na sklepienie
pochwy, kość łonową, na obszar odbytu bądź na kość ogonową. U mężczyzn pijawki
przykładane są wzgórku łonowym oraz łydce w celu zmniejszenia rozrostu
gruczołu krokowego. Przeciwzapalne działanie wydzieliny gruczołów ślinowych
Hirudo medicinalis na układ moczowo-płciowy spowodowane jest obecnością bdelin
A, inhibitorów akrozyny, która odgrywa istotną rolę w powstawaniu procesu
zapalnego pochwy, sromu, prostaty i innych części układu moczowo-płciowego.
Ponadto hirudoterapia przynosi pozytywne efekty w leczeniu zaburzeń
miesiączkowania oraz leczeniu niepłodności kobiet i mężczyzn.
Prawdopodobnie związane jest to z hormonami wydzielanymi przez pijawki,
takimi jak progesteron, estradiol, testosteron, kortyzol oraz
dehydroepiandrosteron [6].
Działanie wydzieliny gruczołów ślinowych pijawek w zakażeniach
bakteryjnych
Pijawki żyją w symbiozie z drobnoustrojem, produkującym substancje
przeciwbakteryjną – chloromycetynę (chloramfenikol) [18]. Z tego też
powodu zastosowanie hirudoterapii może okazać się pomocne w sytuacjach,
w których stosuje się chloramfenikol, a mianowicie w zapaleniach
opon mózgowo rdzeniowych, tężcu, meningokokowej posocznicy oraz zakażeniu Staphylococcus
aureus. Pijawki wytwarzają również hialuronidaze, substancję rozpuszczającą
składniki cukrowe ścian komórkowych przetrwalników wielu mikroorganizmów.
Działanie przeciwbakteryjne wykazuje także destabilaza [6].
Działanie wydzieliny gruczołów ślinowych pijawek w schorzeniach
dermatologicznych i kosmetologii
W XIX wieku kobiety przystawiały pijawki żeby wyglądać młodziej. Dzisiaj
hirudoterapeuci potwierdzają skuteczne zastosowanie hirudoterapii
w dermatologii i kosmetologii. Substancją uwalnianą ze śliny pijawek,
odpowiedzialną za spowolnienie procesu starzenia się skóry jest antyelastaza.
Hamuje ona działanie enzymu rozkładającego elastynę oraz spowalnia rozkład
tkanki sprężystej skóry. Leczenie pijawkami przynosi dobre efekty
w leczeniu trądziku, cellulitu, łuszczycy, przebarwień, egzem,
sklerodermii, różyczki, pajączków na kończynach dolnych, jak również
w gojeniu ropni i czyraków. Wykazano również, iż hirudoterapia jest
skuteczna, jako wspomagająca terapia w toczeniu [9].
Przeciwwskazania do stosowania hirudoterapii
Ograniczenia stosowania hirudoterapii można podzielić na bezwzględne
i względne.
Hirudoterapia jest bezwzględnie przeciwwskazana w następujących stanach:
• u chorych na hemofilię bądź inne choroby krwi związane
z niedoborem czynników krzepnięcia,
• u osób z zaawansowaną anemią,
• u kobiet w ciąży, ponieważ:
- substancje zawarte w wydzielinie ślinowej pijawek mogą wywołać
poronienie,
- po hirudoterapii czasami występują działania niepożądane, m.in. zakażenie
bakterią Aeromonas hydrophila, które wymagają zastosowanie leków chemicznych.
Należy zachować ostrożność w przypadku:
• hipotonii wówczas, gdy ciśnienie jest niższe niż 80/60,
w przeciwnym razie może dojść do zasłabnięcia,
• nadżerkowego zapalenia błony śluzowej żołądka oraz krwawień
z przewodu pokarmowego,
• u pacjentów z alergią na proteiny; w wyjątkowych
sytuacjach, takich jak po replantacji możliwe jest stosowanie hirudoterapii u
osób uczulonych, lecz z jednoczesnym podawaniem leków
przeciwhistaminowych,
• jednoczesnego stosowania kwasu acetylosalicylowego,
antykoagulantów oraz innych niesteroidowych leków przeciwzakrzepowych
i inhibitorów agregacji trombocytów [1].
Nie zaleca się przeprowadzania zabiegu hirudoterapii:
• u dzieci poniżej 10 roku życia; wyjątek stanowią pacjenci
po replantacji,
• u kobiet w trakcie trwania miesiączki,
• u pacjentów z ogólnym osłabieniem,
• u osób z wysoką temperaturą, gruźlicą bądź zarażonych
wirusem HIV,
• u osób chorych psychicznie [1].
Podsumowanie
Hirudoterapia jest całkowicie naturalną metodą leczenia wielu chorób. Związki
zawarte w ślinie pijawek przenikają do organizmu człowieka i wywołują
szereg zmian biochemicznych. Substancje te posiadają właściwości
przeciwzakrzepowe, rozszerzające i uszczelniające naczynia krwionośne,
przeciwhistaminowe, przeciwbólowe, antybiotyczne, jak również regenerujące
skórę i komórki nerwowe. Hirudoterapeuci zapewniają o skuteczności
stosowania hirudoterapii w leczeniu bądź wspomaganiu leczenia wielu
chorób.
Hirudoterapia w krajach takich jak Stany Zjednoczone, Wielka Brytania,
Niemcy czy Rosja traktowana jest jako przyjęta metoda leczenia stosowana przez
lekarzy. Jednakże w świetle polskiego prawa ten sposób leczenia jest
niekonwencjonalny.
Autor: Monika Duszyńska
Literatura:
1. Adamiak D. Na odcięty palec i ból głowy. Zdrowy styl.
2007, 51, 28-29.
2. Andereya S., Stanzel S., Maus U. i wsp. Assessment
of leech therapy for knee osteoarthritis: a randomized study. Acta Orthop.
2008, Apr, 79 (2), 235-243.
3. Baskova I.P.., Iusupova G.I., Nikonov G.I. Lipase and
cholesterol-esterase activity in the salivary gland secretions of the medical
leech Hirudo medicinalis. Biokhimiia. 1984, Apr, 49 (4), 676-678.
4. Baskova I.P., Zavaalova L., Berezhnov S. i wsp.
Inhibition of induced and spontaneous platelet aggregation by destabilase from
miedicinal leech. Platelets. 2000, Mar, 11 (2), 83-86.
5. Baskova I.P., Zavalova L. Proteinase inhibitors from the
medicinal leech Hirudo medicinalis. Biochemistry (Moscow). 2001, 66, 7, 703-714
(12).
6. Baskova I.P., Zavalova L.L. Polyfunctionality of
destabilase, a lysozyme
from a medicinal leech. Bioorg. Khim. 2008, May-Jun, 34 (3),
337-343.
7. Budzynski A.Z. Interaction of hementin with fibrinogen and
fibrin, Blood Coagul Fibrinolysis. 1991, Feb, 2 (1), 149-152.
8. Chalisova N.I., Baskova L.P., Zavalova L.L. i wsp.
The neurite-stimulating influence of components of medicinal leech salivary
gland secretions in organotypic culture of spinal ganglia. Neuroscience and
behavioral physiology. 2003, 33, 1, 85-88, 2003.
9. Cheng S.P., Liu J.L., Yuan J. Study of the effect of
leeching on plasma endothelin and soluble interleukin-2 receptor in patients
with systemic lupus erythematosus. Chin. J. Integr. Med. 2005, Mar, 11 (1),
65-68.
10. Chudzinski-Tavassi A.M., Kelen E.M., de Paula Rosa A.P.
i wsp. Fibrino(geno)lytic properties of purified hementerin,
a metalloproteinase from the leech Haementeria depressa. Thromb. Haemost.
1998, Jul, 80 (1), 155-160. – 17.
11. Dunwiddie C., Thornberry N.A., Bul H.G. i wsp.
Antistasin, a leechderived inhibitor of factor Xa. Kinetic analysis of
enzyme inhibition and identification of the reactive site. J. Biol. Chem. 1989,
Vol. 264, Issue 28, 16694-16699, Oct.
12. Dynowski Z.F. Podstawy hirudoterapii. 2007.
13. Eldor A., Orevi M., Rigbi M. The role of the leech in
medical therapeutics. Blood Rev. 1996, Dec, 10 (4), 201-209.
14. Hyson J.M. Leech therapy: a history. J Hist Dent.
Mar, 2005, 53 (1), 25-27.
15. Knobloch K., Gohritz A., Busch K. i wsp. Hirudo
medicinalis – leech applications in plastic and reconstructive microsurgery –
a literature review. Handchir. Mikrochir. Plast. Chir. 2007, Apr, 39 (2),
103-107.
16. Kose A., Zenqin S., Kose B. i wsp. Leech bites:
massive bleeding, coagulation profile disorders, and severe anemia. Am. J.
Emerq. Med. 2008, Nov, 26(9), 1067, e 3-6.
17. Krejci K., Fritz H. Structural homology of
a trypsin-plasmin inhibitor from leeches (bdelin B-3) with secretory
trypsin inhibitors from mammals. FEBS Lett. 1976, Apr 15, 64 (1), 152-155.
18. Laufer A.S., Siddall M.E., Graf J. Characterization of
the digestivetract microbiota of Hirudo orientalis, a european medicinal
leech. Appl. Environ. Microbiol. 2008, Oct, 74 (19), 6151-6154.
19. Markwardt F., Hauptmann J., Nowak G. i wsp.
Pharmacological studies on the antithrombotic action of hirudin in experimental
animals. Thromb Haemost. 1982, Jun 28, 47 (3), 226-229.
20. Munshi Y., Ara I., Rafique H., Ahmad Z. Leeching in the
history-a review. Pak J. Biol. Sci. 2008, Jul, 1, 11(13), 1650-1653.
21. Mutschler E., Geisslinger G., Kroemer HK.,
Schäfer-Korting M. Farmakologia i toksykologia. 2004. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław,
Wydanie I polskie pod redakcją Andrzeja Danysza., str. 526.
22.
Nikonov G.I., Titova E.A., Seleznev K.G. A stable prostacyclin-like
substancje produced by the medicinal leech Hirudo medicinalis. Prostaglandins
Other Lipid Mediat. 1999, Aug, 58 (1), 1-7.
23. Salgueiro S., Potts S., McIlgorm E.A. i wsp.
A protein from the salivary glands of the giant Amazon leech with high
sequence homology to a nicotinic acetylcholine receptor subunit. Z.
Naturforsch. [C]. 1999, Nov, 54 (11), 963-71.
24. Sviridkina L.P., Borovaia E.P., Makhneva A.V.:
Hirudotherapy in combined sanatorium-spa treatment of patients with coronary
heart disease. Vopr Kurortol. Fizioter. Leech. Fiz.
Kult. 2008, May-Jun, (3), 12-15.